Laureat Nagrody FNP ’94 w dziedzinie nauk humanistycznych za jedenastotomowe dzieło pod łącznym tytułem Materiały do dziejów rezydencji.

Urodził się w 1914 r. w Morsztynie-Zdroju koło Stryja, zmarł w 2004 r. W Stryju ukończył Gimnazjum Klasyczne im. Józefa Piłsudskiego (w 1933 r.). Studia w zakresie historii kultury polskiej, rozpoczęte na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, zakończył dyplomem magistra filozofii we Wrocławiu w 1946 r. na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1944 r. podjął pracę w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.
W 1946 r. wyjechał do Wrocławia i rozpoczął pracę w Bibliotece Uniwersyteckiej. Jako członek delegacji Uniwersytetu Wrocławskiego brał udział w przejęciu od władz sowieckich w Przemyślu pierwszego transportu części zbiorów Ossolińskich oraz Panoramy Racławickiej (w lipcu 1946). W 1947 r., wraz z późniejszym dyrektorem Biblioteki Ossolineum – dr Franciszkiem Pajączkowskim, przejął w Medyce drugą część zbiorów bibliotecznych. W 1948 r., po zorganizowaniu Biblioteki Ossolineum, powrócił do pracy w tej instytucji. Jako kierownik działu gromadzenia zbiorów (z tytułem starszego kustosza dyplomowanego) pracował w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich do 1981 r.

Na początku lat trzydziestych został zaproszony na wakacje do jednego z dworów poleskich, należącego do Marii ze Smolków Ordziny, wnuczki znanego działacza galicyjskiego Franciszka i córki słynnego historyka, prof. Stanisława Smolki. Połączenie klimatu intelektualnego z dawną tradycją ziemiańską, które tworzyło atmosferę tego dworu, tak go zafascynowało, że jeszcze jako uczeń gimnazjalny zaczął się interesować także dworami sąsiednimi, ich architekturą i zbiorami. Rezultatem tego było kilkanaście artykułów ogłoszonych przed 1939 r. w różnych czasopismach. Wojna przerwała te badania, ale natychmiast po jej zakończeniu zdecydował się pracę kontynuować, zbierając zarówno materiały ikonograficzne, jak i opisowe. Swoimi zainteresowaniami objął całe utracone kresy wschodnie, według zasięgu granic z 1772 r. Wymagało to olbrzymiej korespondencji w poszukiwaniu rozsianych po całym świecie dawnych właścicieli Zazwyczaj tylko oni mogli odpowiedzieć na bardzo szczegółowy kwestionariusz, opracowany przez Romana Aftanazego, obejmujący dzieje miejscowości i jej właścicieli, historię powstania budowli dworskich, opisy architektury zewnętrznej i wnętrza, dekoracji, wyposażenia i zbiorów, a także opisy parków i ogrodów wraz z innymi budowlami należącymi do zespołu dworskiego. Pracę tę wykonywał sam, poświęcając jej kilkadziesiąt lat życia, wyłącznie w godzinach pozaurzędowych i za własne pieniądze. Takich badań nie mogła prowadzić wówczas żadna placówka naukowa w Polsce. Sam Roman Aftanazy nie sądził, że doczeka się wydania zebranych przez siebie materiałów. Było ogromnym zaskoczeniem dla autora, gdy jeszcze w latach istnienia PRL i cenzury prof. Stanisław Mossakowski zaproponował mu wydanie pracy drukiem, a przyjaciel, dr Andrzej Ciechanowiecki z Londynu (znany kolekcjoner i mecenas kultury), podjął się jej sfinansowania. Na początku lat osiemdziesiątych żadne wydawnictwo nie chciało jednak podjąć się publikacji dzieła Romana Aftanazego. Zdecydował się na to Instytut Sztuki PAN.

Pierwszy tom Materiałów do dziejów rezydencji ukazał się w roku 1986. Nie można było – ze względów cenzuralnych – dodać w tytule, że chodzi tu o rezydencje na kresach wschodnich. Również nakład, z początku tylko pięćset, potem tysiąc egzemplarzy, był ograniczony ze względów cenzuralnych. Materiały do dziejów rezydencji trafiły tylko do bibliotek, osób zajmujących się pracą naukową oraz do części byłych właścicieli rezydencji, tych, którzy dostarczyli szczególnie cennych informacji. Praca Romana Aftanazego przynosi opis przeszło tysiąca siedzib wiejskich i opatrzona jest blisko pięcioma tysiącami fotografii, często całkowicie nieznanymi. Obok rezydencji znakomitych, które dawno znalazły swe miejsce na kartach polskiej, a nawet powszechnej historii sztuki, znajdują się tutaj omówienia
i ilustracje setek średnich i małych pałaców oraz dworów, które nigdy nie były opisywane. Materiały do dziejów rezydencji są zamknięciem pewnej epoki, bezcennym źródłem do badań nad historią i kulturą kresów i ich warstwy ziemiańskiej. W czasach, gdy duże przedsięwzięcia naukowe są realizowane przez zespoły, praca wykonana przez Romana Aftanazego jest zjawiskiem zupełnie wyjątkowym. Temu monumentalnemu dziełu autor poświęcił ponad pięćdziesiąt lat swej pracy – imponującej wytrwałością, prowadzonej samotnie, bez instytucjonalnego wsparcia.

Pierwsze wydanie zatytułowane Materiały do dziejów rezydencji ukazało się nakładem Instytutu Sztuki PAN w latach 1986-1994. Obejmuje ono 11 tomów w 22 woluminach. Wydanie drugie opublikowało Wydawnictwo Ossolineum pod nieco zmienionym tytułem: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Do października 1996 r. ukazało się 9 tomów, wkrótce ukażą się jeszcze 2 tomy.

Za pracę Materiały do dziejów rezydencji Roman Aftanazy otrzymał wiele nagród, m.in. Nagrodę Główną Ministra Kultury i Sztuki w 1990 r., Nagrodę Naukową PAN w 1990 r., Nagrodę Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie w Londynie w 1990 r., Nagrodę Fundacji im. Jerzego Łojka przy Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku za rok 1993, Nagrodę Rady Miejskiej Wrocławia w 1993 r.

Roman Aftanazy został odznaczony m.in. Medalem XXV-lecia PAN w uznaniu długoletniej pracy w Polskiej Akademii Nauk (1978), Medalem Pamiątkowym Instytutu Sztuki PAN wręczonym po ukończeniu druku całości pracy (1994), Medalem Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum z okazji 175 rocznicy istnienia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1992). Był członkiem honorowym Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków (od 1987) i Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum we Wrocławiu.

Cofnij