Po eskalacji wojny w Ukrainie w lutym 2022 tysiące ludzi bezinteresownie włączyło się w niesienie pomocy humanitarnej uchodźcom oraz osobom, które pozostały na terenach objętych działaniami wojennymi. Co kierowało wolontariuszami? Co motywowało ich do poświęcenia swojego czasu i nierzadko zasobów finansowych? Jak aktywność wolontaryjna odbiła się na ich zdrowiu psychicznym? I przede wszystkim – jak skutecznie pomagać, aby nie tracić motywacji oraz chronić się przed nadmiernym stresem i wypaleniem? Odpowiedzi na te pytania szukają dr hab. Agata Chudzicka-Czupała, prof. Uniwersytetu SWPS, z Wydziału Psychologii Uniwersytetu SWPS, Filii w Katowicach oraz prof. dr hab. Nadiya Hapon z Wydziału Filozofii i Psychologii, Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie. Ich badania, współfinansowane przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej w programie DLA UKRAINY, mają nie tylko wymiar poznawczy. Pomogą też w opracowaniu praktycznych rekomendacji dla organizacji pozarządowych i samorządów na temat tego, jak dbać o dobrostan wolontariuszy i wspierać ich.
– Prowadzone przez nas badania dotyczą konsekwencji udzielania wsparcia uchodźcom wojennym z Ukrainy dla zdrowia psychicznego wolontariuszy, a także psychologicznych i społecznych intencji podejmowania wolontariatu. Wcześniejsze publikacje pokazywały, że w pierwszym inicjalnym etapie do oferowania usług wolontariackich skłaniają ludzi przede wszystkim cechy ich osobowości oraz wyznawane wartości. W naszej pracy, do zbadania źródeł motywacji zastosowałyśmy narzędzie, które pozwala zidentyfikować kilka różnych indywidualnych i społecznych funkcji wolontariatu. Są to m.in. chęć zdobycia doświadczenia związanego z karierą, działanie dla osobistego wzmocnienia i rozwoju psychologicznego, ochrona czyli zmniejszenie własnych negatywnych uczuć lub problemów osobistych, działanie zgodnie z ważnymi wartościami osobistymi, takimi jak altruizm i humanitarna troska o innych, działanie w celu wzmocnienia lub tworzenia relacji społecznych oraz postępowanie zgodne z zasadami wyznawanej religii – mówi prof. Agata Chudzicka-Czupała.
Badanie to zostało przeprowadzone wśród ponad 1000 osób, udzielających wsparcia uchodźcom w Polsce i w Ukrainie. Uzyskane wyniki wskazują na istnienie pewnych różnic w motywacjach między polskimi i ukraińskimi wolontariuszami. Ukraińscy wolontariusze częściej starali się poprzez wolontariat zmniejszyć negatywne uczucia, wzmocnić sieci społeczne i realizować wartości religijne. Wolontariusze z obu krajów działali w imię wyznawanych wartości osobistych, a ich motywacja do pracy na rzecz uchodźców wojennych nie była związana z chęcią rozwijania kariery zawodowej.
Czy pomaganie innym może wywołać negatywne emocje?
Badanie przeprowadzone przez naukowczynie dotyczyło także zdrowia psychicznego wolontariuszy. – Nie można abstrahować od możliwych negatywnych konsekwencji wolontariatu, takich jak silne zmęczenie fizyczne, duża ilość czasu poświęcanego na działania wolontaryjne, nałogi, zaniedbywanie własnych potrzeb, brak snu, doświadczanie negatywnych emocji związanych np. z niemożnością przyniesienia ulgi innym czy konfliktami interpersonalnymi w zespole, brak satysfakcji z działania, ogólny niepokój, a nawet myśli samobójcze. Dotychczas niewiele było prac, które koncentrowałyby się na psychologicznych konsekwencjach udziału w wolontariacie świadczonym ofiarom wojny. Dlatego nasze badanie pozwala uzupełnić tę lukę – zaznacza prof. Nadiya Hapon.
Badaczki sprawdzały nasilenie depresji (apatii, obniżenia poczucia własnej wartości, rezygnacji z zainteresowań), lęku i stresu w związku z udziałem w wolontariacie na rzecz uchodźców. Interesowało je subiektywne nasilenie stresu pourazowego u wolontariuszy oraz podejmowane przez nich strategie radzenia sobie ze stresem. – Zgodnie z przewidywaniami, wolontariusze z Ukrainy znacząco częściej doświadczali depresji, lęku i stresu pourazowego niż wolontariusze działający w Polsce, jednak i tu procent osób, które doznały negatywnych konsekwencji był wysoki. Wskaźniki stresu i stresu pourazowego, szczególnie intruzji, np. powracających obrazów i wspomnień trudnych sytuacji, obrazów matek z dziećmi, starszych ludzi, zmuszonych do ucieczki, czy pobudzenia emocjonalnego, a także depresji były całkiem znaczące – mówi prof. Agata Chudzicka-Czupała.
Warsztaty i poradnik
Psycholożki szukają także związków pomiędzy motywacjami do podejmowania aktywności wolontaryjnej a negatywnymi, psychologicznymi jej konsekwencjami. – Wierzymy, że nasze prace będą istotnym krokiem w kierunku budowania systemu dbałości o dobrostan wolontariuszy. Możemy pochwalić się już kilkoma wymiernymi efektami naszego projektu. W Ukrainie odbyły się dwa ważne wydarzenia. Pierwsze z nich to cykl warsztatów dla ukraińskich wolontariuszy i liderów organizacji pozarządowych korzystających z wolontariuszy, które miały miejsce w kwietniu 2023 r. w Kijowie, Tarnopolu, Krzemieńcu i Lwowie, ze zdalnym udziałem wolontariuszy z Zaporoża, czyli miasta będącego pod nieustannym ostrzałem rosyjskiej armii. Drugim znaczącym wydarzeniem była ukraińsko-polska konferencja naukowa «Psychologia w obliczu wojny rosyjsko-ukraińskiej», która odbyła się we Lwowie 19-20 maja 2023. Oprócz tego wydaliśmy poradnik dla wolontariuszy w języku ukraińskim na temat radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami – relacjonuje prof. Nadiya Hapon.
Wzmacnianie społeczeństwa obywatelskiego
Podobne trzy warsztaty dla wolontariuszy i liderów organizacji pozarządowych z Polski odbyły się w Katowicach. – Kolejnym ważnym efektem projektu jest dedykowana mu strona internetowa, prowadzona na serwerze Uniwersytetu SWPS w językach ukraińskim i polskim. Opublikowany zostanie na niej raport z wynikami naszych badań wraz z kluczowymi rekomendacjami dla wolontariuszy, organizacji i samorządów. Na stronie dostępne będzie także narzędzie diagnostyczne do badania motywacji i predyspozycji do udziału w wolontariacie osób zainteresowanych taką aktywnością oraz dodatkowo do badania nasilenia stresu związanego z udziałem w dotychczasowych działaniach wolontaryjnych i stosowanych strategii radzenia sobie z nim. Korzystanie z tego narzędzia umożliwi organizacjom i wolontariuszom wgląd w źródła ich motywacji oraz poznanie ich psychologicznych zasobów. Celowe wydaje się również okresowe badanie wolontariuszy, np. podczas rekrutacji do określonych zadań. Całość strony będzie stanowić kompendium wiedzy, które pozwoli zwiększyć dbałość o motywację i kondycję psychiczną osób pomagających innym. Konsekwencją tego będzie wzmocnienie długotrwałego zaangażowania w wolontariat, co przełoży się na prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego – podkreśla prof. Agata Chudzicka-Czupała.
dr hab. Agata Chudzicka-Czupała, prof. Uniwersytetu SWPS, jest psychologiem pracy i organizacji oraz psychologiem zdrowia, wykładowcą akademickim. Bada uwarunkowania dobrostanu ludzi i skutecznego działania w sytuacjach trudnych. Interesuje się radzeniem sobie ze stresem, rolą zaufania, więzi i wspólnotowości w zespole. Kieruje Interdyscyplinarnym Centrum Badań Aktywności Społecznej i Dobrostanu FEEL &ACT WELL. Autorka i współautorka wielu publikacji, w tym książek; laureatka krajowych i międzynarodowych nagród za działalność naukową. Prywatnie, żona i matka dwóch córek. Lubi spacery po górach, jazdę na rowerze i pływanie, zajmuje się pracą w ogrodzie, interesują ją przejawy inteligencji zwierząt i roślin, które podziwia.
prof. dr hab. Nadiya Hapon jest psychologiem, a jej zainteresowania badawcze obejmują psychologię społeczną, psychologię osobowości oraz badania zdrowia psychicznego człowieka w czasie wojny. Prowadzi badania empiryczne, zajmuje się dydaktyką, a także działaniami na rzecz społeczności lokalnej. Wielokrotnie nagradzana za aktywność naukową i dydaktyczną. Autorka wielu publikacji naukowych, w tym 3 monografii; redaktorka 4 prac zbiorowych. Prywatnie żona i matka dwóch synów. Interesuje ją poezja, szczególnie polska. Lubi opiekować się zwierzętami, ma trzy psy, zachodniosyberyjskie husky. Lubi zajmować się ogrodem i kwiatami, wierzy w działanie terapeutyczne takiej aktywności.
Wspieraj z nami naukowców z Ukrainy
Fundacja na rzecz Nauki Polskiej prowadzi specjalną zbiórkę na rzecz naukowców z Ukrainy, do której każdy może się w dowolnej chwili przyłączyć. Środki pozyskane z darowizn zostaną przeznaczone wyłącznie na zaangażowanie osób z Ukrainy, które będą realizować projekty w programie DLA UKRAINY.
Program ten daje również instytucjom i firmom możliwość tworzenia partnerstw z Fundacją na rzecz Nauki Polskiej ukierunkowanych na poprawę sytuacji ukraińskich badaczy czy umożliwienie im realizacji projektów naukowych.
Badacze i badaczki z Ukrainy, by móc kontynuować pracę naukową, wciąż potrzebują naszego wsparcia – zachęcamy do przyłączenia się do naszej zbiórki.