W pierwszej połowie 2023 r. prawie 170 000 ukraińskich dzieci uczęszczało do polskich szkół i przedszkoli. Uczniowie ci przybyli do Polski po 24 lutego 2022. Mimo braku przygotowania do tej bezprecedensowej sytuacji oraz różnych ograniczeń instytucjonalnych, polskie szkoły starały się jak najlepiej sprostać sytuacji wynikającej z przyjęcia uczniów z Ukrainy. Zapewniały także opiekę nad nimi i ich rodzinami. Nie wydarzyłoby się to, gdyby nie zaangażowanie i kreatywność dyrektorów szkół, nauczycieli, rodziców, samorządowców oraz przedstawicieli organizacji pozarządowych współpracujących ze szkołami. Co było czynnikiem sprawczym tych pozytywnych reakcji? Jak je wzmacniać? Jak system edukacji może wspierać szkoły w tego typu nadzwyczajnych sytuacjach?
Odpowiedzi na te pytania przyniosą prace badawcze dr. hab. Michała Federowicza, prof. IFiS PAN z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie oraz prof. Serhii’ego Terepyshchyi’ego, prof. z Narodowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Dragomanowa w Kijowie, prowadzone w ramach grantu DLA UKRAINY, przyznanego naukowcom przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej.
– Masowa migracja ludności ukraińskiej do Polski, począwszy od 24 lutego 2022 r. przyniosła nieoczekiwane wyzwania dla sektora edukacji. Spontaniczne reakcje na tę sytuację bardzo wielu ludzi – wolontariuszy i samorządowców – są godne pochwały, jednak odpowiedź polskich władz centralnych, szczególnie w dziedzinie edukacji, była nieco opóźniona i nie zawsze odpowiednia. Szkoły i społeczności lokalne były zupełnie nieprzygotowane do przyjęcia tak ogromnego napływu migracyjnego, a pewne uwarunkowania instytucjonalne i mechanizmy formalne wręcz utrudniały zorganizowanie właściwej opieki nad nowymi uczniami. Zwłaszcza że dzieci, które zostały traumatycznie wykorzenione z ojczyzny z powodu inwazji wojsk rosyjskich, wymagają specjalnej opieki i wsparcia edukacyjnego. Nasz projekt ma na celu udokumentowanie, powstałej w tych bezprecedensowych okolicznościach, kreatywności społecznej w środowisku szkolnym. Chcemy pokazać przykłady pozytywnych reakcji oddolnych, które pozwoliły przezwyciężać nieprzewidywalne wcześniej problemy – mówi prof. Michał Federowicz.
Naukowcy skupią się na badaniach jakościowych i przeprowadzą szereg wywiadów pogłębionych z dyrektorami, nauczycielami, dziećmi i rodzicami z kilku szkół podstawowych rozmieszczonych na terenie całej Polski: w Warszawie, dwóch innych dużych miastach (jak Wrocław, Kraków lub Gdańsk) oraz w dwóch mniejszych ośrodkach. Dodatkowo badaniem będzie objęte otoczenie instytucjonalne danej szkoły – zarządzający nią samorząd oraz współpracujące z nią organizacje pozarządowe. Wywiady z dziećmi i rodzicami będą realizowane także w kilku szkołach w Ukrainie (m.in. w Kijowie i Lwowie). W tym przypadku chodzi o dzieci, które wróciły z Polski, być może także z innych krajów lub w związku z działaniami wojennymi przemieszczały się wewnątrz Ukrainy. Naukowcy podkreślają, że te dzieci również przeżyły traumę związaną z wojną, ale też z nagłą koniecznością zmiany szkoły i środowiska.
– W ramach projektu opracowujemy narzędzia badawcze, z którymi zamierzamy wejść do szkół jesienią. Pierwszych rezultatów naszych badań spodziewamy się za około rok. Jednak wstępny rekonesans, który przeprowadziliśmy, pokazuje bardzo duże poczucie tymczasowości wśród naszych gości z Ukrainy. Było to bardzo mocno zauważalne na początku fali migracji, czyli wiosną 2022 r., ale w tym roku poczucie tymczasowości jest nadal bardzo duże. Część ludzi wróciła do Ukrainy, część została w Polsce, ale niekoniecznie są zdecydowani, żeby zostać tutaj na dłużej. Tymczasowość jest czymś bardzo trudnym z perspektywy pracy szkoły, bo edukacja daje efekty dopiero w dłuższym okresie. Mimo to, wielu dyrektorów szkół bardzo kreatywnie podeszło do wyzwania włączenia dzieci i młodzieży ukraińskiej do zwykłej pracy szkoły. Każdy z nich musiał improwizować, znajdywać świeże rozwiązania dla zupełnie nowych problemów i na co dzień mierzyć się z sytuacjami, które wcześniej się nie zdarzały. Chcemy dowiedzieć się i wspólnie z bohaterami tych wydarzeń zastanowić się nad tym, co z tych doświadczeń pozostało, czy zaszły trwałe zmiany w ich myśleniu, nastawieniu i działaniu oraz czy wyciągnięto wnioski na poziomie dostosowań instytucjonalnych do tego typu nadzwyczajnych okoliczności – tłumaczy prof. Serhii Terepyshchyi.
Praktycznym rezultatem badań będą rekomendacje dla samorządów i władz centralnych na temat tego, jak wspierać szkoły w sytuacjach wymagających szybkich, niecodziennych działań i mierzenia się z falami migracji. Opracowanie polityk i długoterminowych strategii radzenia sobie w podobnych sytuacjach będzie z korzyścią zarówno dla przybywających dzieci, jak i dla ekosystemów szkolnych i całych lokalnych społeczności, które przyjmują uchodźców.
Naukowcy przyjrzą się także temu, jak sytuacja wojny wpłynęła na szeroko rozumiane wartości demokratyczne w rzeczywistości szkolnej – chodzi m.in. o otwartość na drugiego człowieka, umiejętność zmiany perspektywy własnego myślenia, czy zachowanie relacji równościowych. Ze względu na to, że założenia projektu są wielotorowe, konieczne jest interdyscyplinarne podejście do jego realizacji. – Bardzo pomocne w tym jest to, że prof. Federowicz i ja mamy nieco inne dotychczasowe doświadczenia naukowe. Nasze obszary badawcze zazębiają się, ale nie są identyczne – kończy prof. Serhii Terepyshchyi.
Dr hab. Michał Federowicz, prof. IFiS PAN kieruje Zespołem Badawczym Socjologii Polityki, Gospodarki i Edukacji w IFiS PAN. Jest absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego (Instytutu Socjologii) oraz Politechniki Warszawskiej (Wydziału Mechatroniki). W 2005 roku utworzył Zespół Interdyscyplinarnych Studiów nad Edukacją, który opracował nowe założenia podstawy programowej kształcenia ogólnego. W latach 2009-2015 był liderem interdyscyplinarnego programu badawczego Entuzjaści edukacji. Był dyrektorem Instytutu Badań Edukacyjnych oraz Graduate School for Social Research IFiS PAN.
Prof. Serhii Terepyshchyi, prof. Narodowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Dragomanowa w Kijowie ukończył studia magisterskie z geografii i krótko pracował jako nauczyciel geografii. Następnie na Narodowym Uniwersytecie Pedagogicznym im. Dragomanowa w Kijowie obronił doktorat z filozofii edukacji. Obecnie pracuje na Wydziale Filozofii Społecznej i Filozofii Edukacji tej uczelni. Jest laureatem kilku prestiżowych nagród i stypendiów, m.in. stypendium Prezydenta Ukrainy dla Uzdolnionej Młodzieży (w 2009 r.), stypendium Gabinetu Ministrów Ukrainy dla Młodych Naukowców (2020-2021) oraz stypendium dla ukraińskich naukowców Polskiej Akademii Nauk i Narodowej Akademii Nauk USA (w 2022 r.). Jego aktualne zainteresowania naukowe koncentrują się wokół filozofii społecznej, filozofii edukacji oraz organizacji, globalizacji i umiędzynarodowienia szkolnictwa wyższego. Lubi wędrówki po Karpatach i literaturę ukraińską. Ceni sobie również spędzanie czasu z rodziną – żoną i synem Romanem, który urodził się kilka dni przed eskalacją wojny rosyjsko-ukraińskiej w lutym 2022. W tym czasie wraz z rodziną wynajmował mieszkanie w Irpen (niedaleko Buczy). Obecnie prowadzi także działalność wolontariacką: jest założycielem fundacji charytatywnej „Roman”, która została nazwana na cześć jego syna i zajmuje się pomaganiem dzieciom, które urodziły się w czasie wojny.
Wspieraj z nami naukowców z Ukrainy
Fundacja na rzecz Nauki Polskiej prowadzi specjalną zbiórkę na rzecz naukowców z Ukrainy, do której każdy może się w dowolnej chwili przyłączyć. Środki pozyskane z darowizn zostaną przeznaczone wyłącznie na zaangażowanie osób z Ukrainy, które będą realizować projekty w programie DLA UKRAINY.
Program ten daje również instytucjom i firmom możliwość tworzenia partnerstw z Fundacją na rzecz Nauki Polskiej ukierunkowanych na poprawę sytuacji ukraińskich badaczy czy umożliwienie im realizacji projektów naukowych.
Badacze i badaczki z Ukrainy, by móc kontynuować pracę naukową, wciąż potrzebują naszego wsparcia – zachęcamy do przyłączenia się do naszej zbiórki.